Η εφημερίδα “Καθημερινή” δημοσίευσε τον Ιούλιο του 2024 ένα άρθρο της Τόνιας Τζαννετάκη σχολιάζοντας το υπό ψήφιση νομοσχέδιο, το οποίο εισάγει ένα διαμετρικά αντίθετης λογικής μοντέλο οργάνωσης του πεδίου αντιμετώπισης των εξαρτήσεων:
Το υπό ψήφιση σχέδιο νόμου με τίτλο «Ολοκλήρωση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης» ακολουθεί, στο σχετικό με τις εξαρτήσεις μέρος του, την υπάρχουσα παράδοση, υιοθετώντας δύο διαφορετικές μεθόδους αντιμετώπισης της εξάρτησης, την αντιμετώπιση μέσω χορήγησης υποκαταστάτων, στο πνεύμα της πολιτικής για μείωση της βλάβης, και τα επονομαζόμενα στεγνά προγράμματα απεξάρτησης. Ταυτόχρονα, ωστόσο, εισάγει ριζικές δομικές αλλαγές στην οργάνωση του πεδίου, καθιστώντας το κυριολεκτικά αγνώριστο. Καταργεί όλους τους δημόσιους φορείς απεξάρτησης, εκκινώντας από τους δύο μεγαλύτερους, τον ΟΚΑΝΑ και το ΚΕΘΕΑ, και προχωρώντας στο 18 ΑΝΩ και άλλους μικρής συγκριτικά εμβέλειας –όχι όμως και σημασίας– φορείς, εντάσσοντας τις προσφερόμενες από αυτούς υπηρεσίες από κοινού με το προσωπικό τους σε έναν ενιαίο νέο φορέα, τον ΕΟΠΑΕ. Το γεγονός αυτό, όμως, σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά της οργανωτικής δομής του νέου φορέα, υπονομεύει δραστικά τους όρους αποτελεσματικής λειτουργίας των στεγνών προγραμμάτων και της εφαρμογής της ψυχοκοινωνικής θεραπείας στην οποία είναι προσανατολισμένα αυτά. Είναι κατά το μάλλον ή ήττον βέβαιο ότι η εν λόγω θεραπευτική προσέγγιση, η οποία έχει πλέον αξιοσημείωτη, και διεθνώς αναγνωρισμένη, παράδοση στη χώρα μας, θα αποδυναμωθεί και θα απαξιωθεί τα επόμενα χρόνια – σε βάρος βεβαίως όλων εκείνων των εξαρτημένων χρηστών που επιθυμούν την απεμπλοκή τους από τις ουσίες και άλλους σοβαρούς εθισμούς μέσα από μια διαδικασία εσωτερικής αλλαγής και παράλληλα μέσω της ουσιαστικής τους υποβοήθησης για την υπέρβαση των πλείστων όσων πρακτικών εμποδίων προς την κοινωνική τους ενσωμάτωση.
Θα εστιάσω για την επιχειρηματολογία μου στο παράδειγμα του ΚΕΘΕΑ, το οποίο τυχαίνει να γνωρίζω καλύτερα, καθώς υπήρξα αιρετό μέλος του Δ.Σ. του για 10 χρόνια (2005-2015) και έκτοτε παρακολουθώ την πορεία του εκ του σύνεγγυς. Το ΚΕΘΕΑ λειτουργεί βάσει παράλληλων δικτύων σε περιφέρειες που καλύπτουν το σύνολο της χώρας. Τα δίκτυα αυτά προσφέρουν μια ολιστική αντιμετώπιση της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες καθώς και άλλους εθισμούς (αλκοόλ, τυχερά παιχνίδια και Διαδίκτυο), ξεκινώντας από την πρόληψη και διασφαλίζοντας περαιτέρω το συνεχές της θεραπευτικής διαδικασίας μέσω της συμβουλευτικής / κινητοποίησης των εξαρτημένων, της ένταξής τους στη συνέχεια σε κλειστές ή ανοιχτές θεραπευτικές κοινότητες ή και σε άλλες πιο ευέλικτες δομές, της μετάβασής τους μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας σε προγράμματα κοινωνικής επανένταξης και της διατήρησης, τέλος, μιας υποστηρικτικής επαφής με το ΚΕΘΕΑ για κάποιο διάστημα. Κάθε δίκτυο περιλαμβάνει πρόγραμμα οικογένειας βάσει της παραδοχής ότι η ατομική αλλαγή απαιτεί παράλληλα αλλαγές στο πλαίσιο των σημαντικών διαπροσωπικών σχέσεων καθώς και την υποστήριξη που μπορούν να παράσχουν αυτές οι τελευταίες – η απεξάρτηση δεν νοείται, δηλαδή, ως ατομική μόνον υπόθεση. Προγράμματα για εφήβους, για κρατουμένους και αποφυλακισμένους, για άτομα με διπλή διάγνωση καθώς και προγράμματα streetwork και μείωσης της βλάβης (πλην της χορήγησης υποκαταστάτων) καλύπτουν επιπλέον τις ανάγκες ειδικών κατηγοριών χρηστών. Η ολιστική προσέγγιση της απεξάρτησης από το ΚΕΘΕΑ συναρτάται όμως και με δύο ακόμη σημαντικές πτυχές της λειτουργίας του: πρώτον, την ενσωμάτωση στις δομές του της κάλυψης, σε εξατομικευμένη βάση, των εκπαιδευτικών αναγκών των μελών του, της ανάπτυξης των επαγγελματικών και άλλων δεξιοτήτων τους, της παροχής στέγης σε όσους τη χρειάζονται κ.λπ. Το ΚΕΘΕΑ υποκαθιστά, δηλαδή, στο πεδίο των εξαρτημένων χρηστών το ισχνό στη χώρα μας κράτος πρόνοιας, παρέχοντας απολύτως αναγκαίες υπηρεσίες προκειμένου να ξεπεραστούν πρακτικά εμπόδια για την επίτευξη της επανένταξης. Δεύτερον, λειτουργικά κρίσιμη είναι επίσης η στενή διασύνδεση και αλληλεπίδραση του ΚΕΘΕΑ με τις τοπικές κοινότητες, μέσω π.χ. της παροχής υπηρεσιών προς αυτές από τα μέλη του και αντίστοιχα της ποικιλότροπης υποστήριξης του φορέα από τις κοινότητες, διά μέσου λ.χ. της διευκόλυνσης της επαγγελματικής απορρόφησης των μελών του. Η σημαντική διείσδυση του ΚΕΘΕΑ στις τοπικές κοινωνίες και η ευρεία αποδοχή του από αυτές αποτελεί ένα εντυπωσιακό και μη αμφισβητούμενο επίτευγμα.
Ετσι, η φιλοσοφία του ΚΕΘΕΑ είναι αυτή «της κοινότητας ως μεθόδου», με την έννοια της διασφάλισης ενός προσανατολισμένου στην αλλαγή περιβάλλοντος, το οποίο ενισχύει την ικανότητα αυτενέργειας και την υπευθυνότητα, εμπλέκοντας τα μέλη του σε υποστηρικτικές σχέσεις εμπιστοσύνης, αλληλεγγύης και αμοιβαιότητας στο πλαίσιο μικρών και μεγαλύτερων ομάδων. Το υπό ψήφιση νομοσχέδιο εισάγει ένα διαμετρικά αντίθετης λογικής μοντέλο οργάνωσης του πεδίου αντιμετώπισης των εξαρτήσεων. Καθετοποιεί τις παρεχόμενες σήμερα από το σύνολο των σχετικών φορέων υπηρεσίες, υπάγοντάς τες σε 14 διευθύνσεις και 5 αυτοτελή τμήματα. Οι 12 από αυτές τις διευθύνσεις εντάσσονται σε δύο κεντρικούς τομείς, της Θεραπείας και του Επιχειρησιακού Σχεδιασμού και Λειτουργίας, διαχωρίζοντας διοικητικά στον τομέα Θεραπείας επιμέρους στάδια της διαδικασίας απεξάρτησης. Οι προϊστάμενοι των διευθύνσεων επιλέγονται από το Δ.Σ., το οποίο αποτελείται από τον πρόεδρο και τους δύο αντιπροέδρους που διορίζονται από τον υπουργό Υγείας και έξι μέλη (η αντιπαραβολή με το από ιδρύσεώς του αυτοδιοίκητο του ΚΕΘΕΑ, που καταργήθηκε το 2019, δεν χρειάζεται ανάλυση). Το καθετοποιημένο, γραφειοκρατικό και συγκεντρωτικό νέο σχήμα διασπά το συνεχές της ολιστικής προσέγγισης των στεγνών προγραμμάτων, νοθεύει ποικιλοτρόπως τη μεθοδολογία τους, υπονομεύοντας έτσι την εν δυνάμει αποτελεσματικότητά τους, και δημιουργεί γραφειοκρατική και διαδικαστική πολυπλοκότητα – άρα και προσκόμματα κατά τη θεραπευτική διαδικασία. Το έλλειμμα κινήτρων που θα επιφέρει στους ωφελουμένους όσο και στους εργαζομένους θα ενταθεί, τέλος, με την αντικατάσταση της ισχυρής και θετικής ταυτότητας των προγραμμάτων απεξάρτησης χωρίς υποκατάστατα από την αδύναμη και απρόσωπη ταυτότητα του ΕΟΠΑΕ. Η ίδια η ταυτότητα του ΚΕΘΕΑ, προϊόν της καθιερωμένης επωνυμίας του, της μακρόχρονης παράδοσής του και μιας κουλτούρας βασισμένης σε ένα κοινό και δυνατό αξιακό πλαίσιο, επιτελεί σημαντική συνεκτική λειτουργία. Είναι ένας οργανισμός με ψυχή, που την αναγνωρίζεις σε κάθε επαφή μαζί του. Το νέο σχήμα θα διαθέτει απλώς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά για τα οποία είναι γνωστό μεγάλο μέρος του δημοσίου τομέα.
Εν κατακλείδι, δεν χαλάς κάτι που λειτουργεί. Υπάρχουν ήπιοι τρόποι αντιμετώπισης και ρύθμισης των όποιων δυσλειτουργιών. Το θετικό πρόσημο που τείνει να έχει η ιδέα της μεταρρύθμισης σε μια χώρα που χρήζει βαθιών αλλαγών μπορεί να είναι παραπλανητικό. Σημασία έχει η ουσία της κάθε μεταρρύθμισης. Και η επιχειρούμενη μεταρρύθμιση στον τομέα των εξαρτήσεων είναι μια κακή μεταρρύθμιση.
* Η κ. Τόνια Τζαννετάκη είναι επίκουρη καθηγήτρια Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ.
