Η Ηλέκτρα Αποστόλου, μαθήτρια της Γερμανικής Σχολής τα χρόνια του Πολέμου βρέθηκε νεκρή πριν από 70 χρόνια, σαν σήμερα, παραμονές της Απελευθέρωσης. Το σώμα της, φρικτά παραμορφωμένο από εγκαύματα και κακώσεις μεταφέρθηκε στο νεκροτομείο.

Οι εκδόσεις Κέδρος παρουσιάσαν σε νέα έκδοση το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου, που αναφέρεται στη ζωή, στην πολιτική-αντιστασιακή δράση και στο τραγικό τέλος της ηρωικής Ηλέκτρας Αποστόλου, με την οποία η Διδώ Σωτηρίου ήταν στενή φίλη και συναγωνίστρια στο ΕΑΜ.

Δανειζόμαστε το κείμενο της Σταυρούλας Παπασπύρου από την “Ελευθεροτυπία” της 18ης Ιουνίου 2014:

Τέτοιες μέρες πριν από εβδομήντα χρόνια ένα γυναικείο σώμα, φρικτά παραμορφωμένο από εγκαύματα και κακώσεις, μεταφερόταν στο νεκροτομείο από το «σφαγείο» που λειτουργούσε στο επιταγμένο ξενοδοχείο «Κρυστάλ», στην περιοχή της Βικτώριας.

Ηταν το σώμα της Ηλέκτρας Αποστόλου, μιας από τις πιο μαχητικές αγωνίστριες της Αντίστασης, η οποία είχε συλληφθεί από γκεσταπίτες την προηγούμενη μέρα κι είχε βγει από το «Κρυστάλ» πτώμα με τον αριθμό 59.953… Γι’ αυτήν τη γυναίκα που θύμιζε Καρυάτιδα, «με το περήφανο ανάστημα» και τον «αρμονικό, σχεδόν θριαμβευτικό βηματισμό», θα ‘γραφε αργότερα η Διδώ Σωτηρίου τη μυθιστορηματική βιογραφία «Ηλέκτρα», θεωρώντας χρέος της να τιμήσει την παλιά φίλη της που έμελλε να δολοφονηθεί παραμονές της πολυπόθητης απελευθέρωσης. Και να που δέκα χρόνια μετά το θάνατο της συγγραφέως τής «Εντολής» και των «Ματωμένων χωμάτων» και μιας από τις πρώτες Ελληνίδες δημοσιογράφους, αυτό το μάλλον ξεχασμένο κείμενό της για την Αποστόλου αναβιώνει μέσα από τη διπλά επετειακή έκδοση του «Κέδρου», η οποία παρουσιάστηκε χθες από τον ανιψιό της Νίκο Μπελογιάννη, τη Μάρω Δούκα και τον ιστορικό Μενέλαο Χαραλαμπίδη.

Χρέος

Γόνος εύπορης αστικής οικογένειας, γεννημένη το 1912 στο Νέο Ηράκλειο και μαθήτρια της Γερμανικής Σχολής, η Ηλέκτρα Αποστόλου «από τότε που κατάλαβε πως πρέπει ν’ αγωνίζεται για έναν καλύτερο κόσμο, τράβηξε ίσια, ολόισια στο σκοπό της. Ο,τι έβλαφτε αυτόν, έβλαφτε και την ίδια», διαβάζουμε. Οπως παρατηρεί η Διδώ Σωτηρίου, «δεν ήταν εύκολο να μεγαλώνεις με νταντάδες και γκουβερνάντες κι ύστερα να τα παρατήσεις όλα και να μοιράζεσαι το πικρό ψωμί του λαού, τη φασολάδα, την αναπαραδιά, τη γύμνια, την παράγκα, τον δίχως ανάσα μόχθο του. Μα η Ηλέκτρα δεν τα κατάγραφε και δεν τα ‘νιωθε όλ’ αυτά σαν ηρωικές πράξεις ενός “εκλεκτού” ανθρώπου που ξεχώριζε από τους άλλους θνητούς. Της φαίνονταν αυτονόητα, φυσικά, ένα χρέος που την πλημμύριζε χαρά. Δεν “κατέβαινε” αυτή στο λαό· του ανήκε, ήταν πνευματικό γέννημά του. Το παρελθόν της δεν το νοσταλγούσε ποτέ. Είναι ζήτημα αν το σκεφτόταν καν».

Η Ηλέκτρα Αποστόλου οργανώθηκε από μικρή πρώτα στην ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας) κι έπειτα στο ΚΚΕ, και στα 22 της συμμετείχε με την ελληνική αντιπροσωπεία στο Αντιπολεμικό και Αντιφασιστικό Συνέδριο Γυναικών στο Παρίσι καθώς και στο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς Νέων. Επί μεταξικής δικτατορίας πέρασε μια διετία στις φυλακές Αβέρωφ όπου βασανίστηκε, κι όταν αποφυλακίστηκε πέρασε στην παρανομία, αναλαμβάνοντας γραμματέας του γραφείου της ΟΚΝΕ Μακεδονίας-Θράκης. Το ’39 συνελήφθη ξανά και επτά ημερών λεχώνα στάλθηκε εξορία στην Ανάφη όπου τη βρήκε όχι μόνο η έναρξη της Κατοχής αλλά και η -σοκαριστική για την ίδια- είδηση ότι ο άντρας της, ο κομμουνιστής γιατρός Γιάννης Σιδερίδης, φυλακισμένος κι αυτός στην Κέρκυρα, είχε υπογράψει δήλωση μετανοίας. «Φρόντισε να μην πέσεις πιο χαμηλά», θα του μηνύσει, κόβοντας έπειτα κάθε γέφυρα επικοινωνίας…

Η «Ηλέκτρα» της Σωτηρίου «ανοίγει» το 1942, με την εικόνα της Αποστόλου στο Τμήμα Μεταγωγών της Αθήνας να παίζει με την τρίχρονη πια κόρη της, ενώ έχει ήδη σχεδιάσει την απόδρασή της κι έχει ήδη φροντίσει σε τίνος χέρια θ’ αφήσει το παιδί. Οπως επεσήμανε η Μάρω Δούκα, «μέσα από διαδοχικά φλας μπακ, η Διδώ Σωτηρίου ζωντανεύει με τη λιτή, διδακτική, παρηγορητική φωνή της την πορεία αυτής της τυπικής, υποδειγματικής αγωνίστριας, της αφοσιωμένης άνευ όρων στην ιδεολογία της, αναδεικνύοντας την αξιοσύνη και το ηθικό της σθένος». Σύμφωνα με την ίδια, «η αφήγησή της θα μπορούσε κάλλιστα να είναι το όχημα για ένα χρονικό της Κατοχής και της Αντίστασης, καθώς μας προσφέρει εικόνες πείνας, βίας, φρίκης αλλά και απερίγραπτου μεγαλείου».

Η σύλληψη της Ηλέκτρας και η δολοφονία της «ήταν τεράστια απώλεια για την Αντίσταση», τόνισε ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης, η πρόσφατη διδακτορική διατριβή του οποίου εστιάζει στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Κι αυτό, επειδή πέρα από τα άλλα της πόστα, εκείνη την περίοδο η Αποστόλου «ως υπεύθυνη του τομέα διαφώτισης, συντόνιζε το τεράστιο δίκτυο παράνομου Τύπου στην Αθήνα, στο οποίο υπάγονταν πέντε τυπογραφεία και δώδεκα γιάφκες. Ετσι εξηγείται και το ευρύτατο κύμα αντεκδικήσεων από την πλευρά της ΟΠΛΑ». Οπως άλλωστε φρόντισε να υπενθυμίσει ο ίδιος, «ήδη από το 1943, έτος καμπή για το αντιστασιακό κίνημα, είχαν ξεκινήσει οι συγκρούσεις ανάμεσα στα ειδικά σώματα ασφαλείας και τα μέλη του ΕΑΜικού κινήματος, χωρίς να ενημερώνονται σχετικά οι γερμανικές αρχές».

Η Διδώ Σωτηρίου έπιασε να γράψει την «Ηλέκτρα», δεκάξι χρόνια μετά το θάνατο της φίλης και συνταξιδιώτισσάς της σε αποστολές στο εξωτερικό, οπλισμένη με τη θερμή υποδοχή που είχαν επιφυλάξει οι κριτικοί στο παρθενικό της μυθιστόρημα «Οι νεκροί περιμένουν». «Το ξεκίνησε στο διαμέρισμα της Κοδριγκτώνος», είπε ο Νίκος Μπελογιάννης ο οποίος μεγάλωνε κοντά της τότε, αλλά «την άνοιξη του ’60 νοίκιασε εν είδει ερημητηρίου ένα δωμάτιο στην Αίγινα, κάτι που αποδείχτηκε ευεργετικό και για τους δυο μας». Θυμίζουμε ότι το διαμέρισμα της Κοδριγκτώνος δωρίστηκε από τη Σωτηρίου το ’95 στο υπουργείο Πολιτισμού και στεγάζει σήμερα τα γραφεία της Εταιρείας Συγγραφέων.

Η Λαμπρινή Κουζέλη δημοσίευσε στις 23 Ιουνίου στο “ΒΗΜΑ” ένα επίσης εξαιρετικό κείμενο το οποίο και αναδημοσιεύουμε:

H Hλέκτρα, η Διδώ και η Αντίσταση 

Τη ζωή της κομμουνίστριας και αντιστασιακής Ηλέκτρας Αποστόλου (1912-1944), η οποία βασανίστηκε και δολοφονήθηκε από την Ειδική Ασφάλεια στη διάρκεια της Κατοχής, αφηγείται η Διδώ Σωτηρίου στη μυθιστορηματική βιογραφία της Ηλέκτρα που πρωτοκυκλοφόρησε το 1961. Ήταν το δεύτερο κείμενό της, που άρχισε να γράφει αμέσως μετά την έκδοση του Οι νεκροί περιμένουν (1959), και το οποίο εκδόθηκε έναν χρόνο πριν από τα Ματωμένα χώματα (1962).

Η Ηλέκτρα τυπώθηκε, ως εκτενές αφήγημα, στην ανθολογία αντιστασιακού διηγήματος που επιμελήθηκε ο Θέμος Κορνάρος, στον δεύτερο τόμο με τίτλο

Αρματωμένη Ελλάδα (Αναγέννηση, 1961), μαζί με τη Φωτιά του Δημήτρη Χατζή, το Αγρίμι του Νικηφόρου Βρεττάκου, τον Καπνισμένο ουρανό του Κώστα Κοτζιά και τις Κλούβες του Ζήση Σκάρου. Επανεκδόθηκε αυτοτελώς από τα Ελληνικά Γράμματα 1999. Εξαντλημένη από καιρό, κυκλοφορεί τώρα, σε επετειακή έκδοση (Ηλέκτρα, Κέδρος, 2014) και με πρόλογο του Νίκου Μπελογιάννη, με αφορμή τη συμπλήρωση 10 χρόνων από τον θάνατο της Διδώς Σωτηρίου (1909-2004) και 70 χρόνων από τη δολοφονία της Ηλέκτρας Αποστόλου.

«Εκείνο το αυγουστιάτικο πρωινό του 1942 οι κρατούμενοι στο Τμήμα Μεταγωγών σταμάτησαν το σουλάτσο τους στο προαύλιο κι έβαλαν αυτί. Άκουγαν καλά; Ή μήπως έπαθαν παράκρουση από την πείνα; Ένα χαρούμενο παιδικό γέλιο βγαίνει από το σκοτεινό κελί των κρατουμένων γυναικών. Παιδικό γέλιο σ’ έναν τάφο;

Μερικοί κατάφεραν να ρίξουν στα κλεφτά λίγες ματιές και τα πρόσωπά τους, που η πείνα τα ‘κανε να μοιάζουν με φοβερές μάσκες, χαμογέλασαν. Είδαν ένα χαριτωμένο κοριτσάκι ως τριών χρονώ να παίζει με τη μάνα του».

Η Διδώ Σωτηρίου αρχίζει τη βιογραφία της με ένα επεισόδιο φυλάκισης, από τα πολλά στη ζωή της κομμουνίστριας Ηλέκτρας Αποστόλου. Γεννημένη στην Αθήνα από εύπορη οικογένεια, εντάχθηκε από μικρή στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) ερχόμενη σε σύγκρουση με την οικογένειά της. Το 1930 έγινε μέλος του ΚΚΕ και εστάλη ως αντιπρόσωπος στο Παγκόσμιο Αντιφασιστικό-Αντιπολεμικό Συνέδριο Γυναικών στο Παρίσι το 1934 και το 1935 πήρε μέρος στο 6ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς Νέων στη Μόσχα. Τα χρόνια εκείνα της δίωξης των κομμουνιστών, η Αποστόλου φυλακίστηκε αρκετές φορές για τη δράση της. Στο επεισόδιο που αφηγείται η Σωτηρίου, η Αποστόλου έχει ήδη γεννήσει την κόρη της από τον γάμο της με τον κομμουνιστή γιατρό Γιάννη Σιδέρη.

Στη φυλακή η Αποστόλου μαθαίνει ότι ο άντρας της, φυλακισμένος κι εκείνος στις φυλακές Κέρκυρας, υπέγραψε δήλωση μετανοίας: «Σκληρό χτύπημα δέχτηκε στην Ανάφη σαν έμαθε πως ο πατέρας του παιδιού της, ο άντρας της που φώτισε σαν ήλιος τις πρώτες αγωνιστικές εξορμήσεις της, λύγισε στην Κέρκυρα και συμβιβάστηκε! “Φρόντισε μην πέσεις πιο χαμηλά…” του ‘γραψε κι ύστερα σταμάτησε να του γράφει. Έσφιξε την καρδιά της και ζήτησε διαζύγιο. Αργότερα εκείνος πέθανε φυματικός σε γερμανικές φυλακές! Ο σπαραγμός της Ηλέκτρας ήταν διπλός…».

Αφηγούμενη την ιστορία της Ηλέκτρας Αποστόλου, η Διδώ Σωτηρίου αναπαριστά με τη χυμώδη γλώσσα της την εικόνα της Κατοχικής Αθήνας, την καθημερινότητα των κατοίκων της και τη ζωή των αντιστασιακών. Για τη μαχητική αντικατοχική συγκέντρωση που πραγματοποιούν οι αντιστασιακές οργανώσεις στην επέτειο του ΟΧΙ, στις 28 Οκτωβρίου του 1942, γράφει:

«Ξημερώνει επιτέλους η 28η Οκτωβρίου του 1942 και το θαύμα γίνεται. Πλημμύρισαν οι δρόμοι της Αθήνας. Άντρες, γυναίκες, κορίτσια, παιδιά, εργάτες, υπάλληλοι, ανάπηροι με τις πατερίτσες και τα καρότσια, φοιτητές, μαθητές, ο λαός, ο Λάζαρος, να τος που ζωντάνεψε και προχωρεί… Φάλαγγες ατέλειωτες ξεκινούν από την πλατεία Κλαυθμώνος, απ’ την Κάνιγγος, απ’ το Κολωνάκι, τον Ξυλοθραύστη, τη Χρυσοσπηλιώτισσα, τον Άγιο Κωνσταντίνο… Μοιάζουν με τα σύγνεφα που μαζεύονται ολόγυρ’ απ’ τον ορίζοντα κι ύστερα προχωρούν, σκεπάζουν τον ουρανό, πυκνώνει ο ηλεκτρισμός, αστράφτει, βροντάει, ξεσπά η μπόρα και χιμάει ο χείμαρρος…

“Λευτεριά!”

“Ανεξαρτησία!”

“Κάτω ο φασισμός!”

Οι Ιταλοί σταματούν το ντουφεκίδι. Τα χάνουν. Είναι τρελοί οι Έλληνες; Είναι γενναίοι;[…] Η ζωντανή δημοκρατική Ελλάδα, χειραφετημένη απ’ το παρελθόν, προχωρεί στην Αντίσταση με απόλυτη συνείδηση της δύναμής της. Ό,τι πιο θαρραλέο κι αποφασιστικό, ό,τι πιο τίμιο και πατριωτικό στοιχείο έχει το έθνος ξεσηκώνεται. Άρχισαν τον αγώνα οι πρωτοπόροι εργάτες, φοιτητές, υπάλληλοι και χωρικοί. Τους ακολουθούν τώρα τα μεσαία κοινωνικά στρώματα, οι επαγγελματίες, οι βιοτέχνες, οι διανοούμενοι, οι ανώτεροι υπάλληλοι, πολλοί έμποροι και βιομήχανοι, κτηματίες, έφεδροι και μόνιμοι αξιωματικοί, στρατηγοί, μητροπολιτάδες, παπάδες. Στο κοινό απελευθερωτικό μέτωπο ενώνονται οπαδοί του Κομμουνιστικού Κόμματος, του Αγροτικού, του Σοσιαλιστικού, των παλαιών δημοκρατικών κομμάτων, ειλικρινή φιλελεύθερα στοιχεία, ακόμα και μοναρχικοί. Φουντώνει στην ύπαιθρο τ’ αντάρτικο. Ολόκληρη η Ελλάδα γίνεται ένα απέραντο μέτωπο μ’ έναν ακατάβλητο μυστικό στρατό».

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, σε αυτή τη δυναμική, «Η Ηλέκτρα κρατάει τώρα στα χέρια της έναν από τους σημαντικότερους τομείς: τη διαφώτιση. Εκατοντάδες φανερά και μυστικά τυπογραφεία, χιλιάδες γραφομηχανές και πολύγραφοι, στο κέντρο, στις συνοικίες, στα περίχωρα, στα δημόσια καταστήματα, στα γραφεία, στα σπίτια, στις παράνομες κρύπτες, δουλεύουν και βγάζουν το έντυπο υλικό που κυριολεκτικά πλημμυρίζει την Αθήνα και τον Πειραιά».

Στις 25 Ιουλίου του 1944 συλλαμβάνεται για τη δράση της από έναν Γκεσταπίτη και μεταφέρεται στα γραφεία της Ειδικής Ασφάλειας, στο ξενοδοχείο «Κρυστάλ» της οδού Ελπίδος, στην πλατεία Βικτωρίας. Εκεί αρχίζουν τα βασανιστήρια: «Θα παραδώσει στα χέρια τους ένα άδειο κορμί να το βασανίζουν, εκείνη θα στέκει εκεί πλάι, απτόητη, αγέρωχη, ατσαλένια. Όταν την καίνε δε θα καίγεται, όταν την τρυπούν δε θα τρυπιέται, όταν τη μαστιγώνουν, όταν της ξεριζώνουν τα νύχια και τα μαλλιά, εκεινής η καρδιά θα τραγουδάει, η σκέψη της θα ‘ναι στη νίκη, στις γενιές που θα ζήσουνε ξέγνοιαστα σ’ έναν κόσμο δίχως βαρβαρότητα… Όταν μπήκε στον αγώνα ήξερε πως δεν την περιμένανε χαρές και πανηγύρια. Χρόνια έπαιζε κρυφτούλι με το θάνατο».

Ακολουθεί ο θρυλικός διάλογος της Αποστόλου με τους βασανιστές της:

«– Λέγε! Πώς σε λένε;

– Ελληνίδα!

Το στόμα δέχεται μια σιδερένια γροθιά, που την ακολουθεί δεύτερη και τρίτη.

– Πού κάθεσαι;

– Στην Ελλάδα!

– Ποιος σου ‘δινε εντολές;

– Η πατρίδα!

– Ποιον υπηρετούσες;

– Το λαό!»

Προσπαθεί να δραπετεύσει, την πιάνουν. «Τη σπρώχνουν για δεύτερη φορά στο μοιραίο “Κρυστάλ”, απ’ όπου δεν έμελλε να βγει παρά ένα πτώμα με τον αριθμό 59.953». Η Διδώ Σωτηρίου παραθέτει απόσπασμα από το πόρισμα της ιατροδικαστικής έκθεσης. Προτιμά όμως να μείνει στη μνήμη όχι η τελευταία εικόνα του κακοποιημένου σώματος της Ηλέκτρας, αλλά η ηρωική εικόνα της αγωνίστριας: «Δεν έχει όμορφο πρόσωπο, κι όμως σε τραβάει γιατί ‘ναι πάντα φωτεινό, γελαστό, όλο έκφραση. Είναι ψηλή η Ηλέκτρα, στητή, με περήφανο παράστημα, λίγο θυμίζει τις Καρυάτιδες. Το βάδισμά της, απίστευτα ανάλαφρο, αρμονικό, σχεδόν θριαμβευτικό…»

Το βιβλίο παρουσιάζεται την Τρίτη 24 Ιουνίου, στις 12 το μεσημέρι, στο Polis Art Café (Αίθριο της Στοάς του Βιβλίου). Θα μιλήσουν η συγγραφέας Μάρω Δούκα, ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης και ο Νίκος Μπελογιάννης.