Η Ελένη Γέμτου, απόφοιτος του 1986,Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο ΙΦΕ (πρώην ΜΙΘΕ) στο ΕΚΠΑ, έδωσε μία σειρά από τρεις διαλέξεις στην Βιβλιοθήκη της Γερμανικής Σχολής την Τετάρτη 21/10/2015, την Τετάρτη 4/11/2015 και την Τετάρτη 21/11/2015 κάτω από τον γενικό τίτλο:

“Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη μοντέρνα τέχνη

σε σχέση με την επίδραση της επιστήμης”

Στις τρεις συναντήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο ομιλιών του συλλόγου αποφοίτων εξετάστηκαν κινήματα και καλλιτέχνες από το τέλος του 19^ου αι. έως και την μεσοπολεμική περίοδο με κριτήριο την επίδραση που τους έχει ασκηθεί από επιστημονικές θεωρίες και μεθόδους. Βασικό χαρακτηριστικό της μοντέρνας τέχνης είναι η νέα προσέγγιση στην καλλιτεχνική πράξη που γίνεται αντιληπτή ως πειραματισμός (μεθοδολογικό εργαλείο από το χώρο των φυσικών επιστημών) με θεωρητική αφετηρία και με σκοπό τη διερεύνηση γνωστικών θεμάτων που απασχολούν τον επιστημονικό χώρο (λειτουργία οπτικής αντίληψης, πρόσληψη της κίνησης, χωρο-χρόνος, μορφή του σύμπαντος κλπ.). Η διαφορά μεταξύ επιστήμης και τέχνης βρίσκεται ωστόσο στο γεγονός ότι η τέχνη δεν έχει πληροφοριακό χαρακτήρα: ακόμη και όταν ένας/μια καλλιτέχνης δουλεύει με αφορμή κάποια γνωστική (επιστημονική) θεωρία, σκοπός του/της δεν είναι να επαληθεύσει την εγκυρότητα της αλλά να προτείνει νέα πλαίσια σκέψης που τελικά προκαλούν αισθητική εμπειρία.

1η συνάντηση – Τετάρτη 21/10/2015

“Οι απαρχές της μοντέρνας τέχνης μέσα από την επίδραση της οπτικής και της πειραματικής ψυχολογίας: Ιμπρεσιονισμός, Μεταϊμπρεσιονισμός, Art Nouveau & Jugendstil”

Στην πρώτη συνάντηση εξετάστηκε η ιμπρεσιονιστική ζωγραφική στο πλαίσιο της υποκειμενικότητας που απέκτησε η σχέση ανθρώπου και κόσμου μέσα από τις νέες θεωρίες της οπτικής και της πειραματικής ψυχολογίας. Μέχρι τότε η κυριαρχία της γραμμικής προοπτικής στη ζωγραφική αποτελούσε εικαστική μεταγραφή της θεωρίας ότι ο κόσμος υπάρχει ανεξάρτητα από εμάς και ότι εμείς τον ανακαλύπτουμε και τον εξηγούμε ως εξωτερικοί παρατηρητές. Οι θεωρίες ωστόσο του Γερμανού φυσιολόγου HermannvonHelmholtzέδειξαν ότι κατανοούμε τον κόσμο μέσα από τις δικές μας αρχές οπτικής και νοητικής αντίληψης. Οι ιμπρεσιονιστές πειραματίστηκαν στα έργα τους με τους τρόπους που προσλαμβάνουμε το φως. Ακόμη πιο συστηματικός ήταν ωστόσο ο πειραματικός χαρακτήρας στα έργα των πουαντιγιστών, στα οποία οι καλλιτέχνες τοποθετούσαν δίπλα-δίπλα κουκίδες άμικτου χρώματος ώστε το μάτι του θεατή να είναι εκείνο που θα τις αναμείξει δίνοντας στην αντίληψη την αίσθηση της ολοκληρωμένης μορφής. Για τους πουαντιγιστές τα χρώματα δεν ήταν ουσίες αλλά ακτίνες φωτός που έμαθαν να αναμειγνύουν μέσα από τα επιστημονικά πειράματα των Helmholtzκαι Maxwell. Ο Σεζάν που αποκαλείται και «πατέρας της μοντέρνας ζωγραφικής» συνειδητοποίησε ότι ο εγκέφαλος π.χ. του τοπιογράφου ακολουθεί ακόμη πιο σύνθετες διαδικασίες , πέρα από αυτές που αφορούν στην πρόσληψη του φωτός. Η ζωγραφική του Σεζάν ερμηνεύεται ως εγχείρημα εικαστικής διατύπωσης του τρόπου που λειτουργεί η αντίληψη δομώντας την εικόνα μας για τον κόσμο. Η ArtNouveau και το Jugendstilαποτελούν κινήματα που σηματοδότησαν τις απαρχές του μοντερνισμού στη Γαλλία και τη Γερμανία αντίστοιχα. Η Art Nouveau ερμηνεύεται και ως αποτέλεσμα συστηματικών παρατηρήσεων μικροοργανισμών μέσα από το (αχρωματικό) μικροσκόπιο, ενώ το Jugendstilσυνδέεται από τη μία με τις πανθεϊστικές παραδόσεις στη Γερμανία και από την άλλη με τις θεωρίες των πειραματικών ψυχολόγων Lippsκαι Wundt: κεντρικός άξονας και των δύο πνευματικών πεδίων ήταν η πεποίθηση ότι οι αφηρημένες φόρμες προκαλούν αρχετυπικά και απόλυτα συναισθήματα που πηγάζουν απευθείας από το ασυνείδητο.

2η συνάντηση – Τετάρτη 4/11/2015

“Γερμανικός εξπρεσιονισμός και γαλλικός κυβισμός ως εκφάνσεις πανθεϊστικών παραδόσεων και ορθολογικών αντιλήψεων”

Η στροφή στην αφαίρεση που έχει την αφετηρία της στο έργο του Kandinsky «Πρώτη αφηρημένη ακουαρέλα» (1910) ερμηνεύεται ως συνέπεια τόσο των μεταφυσικών αντιλήψεων που κυριαρχούσαν στη Γερμανία και που αναφέρονταν σε μια μη ορατή πραγματικότητα διαισθητικά προσεγγίσιμη, όσο και θεωριών προερχόμενων από το χώρο της πειραματικής ψυχολογίας που υποστήριζαν ότι η οπτική επαφή με αρχετυπικές μορφές οδηγεί το πνεύμα σε υψηλά και απόλυτα εμπειρικά επίπεδα. Καθοριστική ήταν ωστόσο η συμβολή των εξελίξεων στο χώρο των φυσικών επιστημών ήδη από τα τέλη του 19^ου αι. (ακτίνες X, ηλεκτρόνιο, ραδιοκύματα) που αποδείκνυαν την ύπαρξη μιας μη ορατής πραγματικότητας που βρίσκεται σε συνεχή ροή και κίνηση. Ο Kandinskyυπήρξε ιδρυτικό μέλος του «Γαλάζιου Καβαλάρη», βασικής ομάδας του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Ένα ακόμη μέλος της, ο FranzMarc, φαίνεται να επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ενσυναισθητικές θεωρίες του Lipps, καθώς βασικό του μέλημα ήταν να κατανοήσει την ψυχοσύνθεση των ζώων, τα οποία απεικόνιζε κάνοντας τους προβολές των δικών συναισθημάτων.

Αντίθετα με τη Γερμανία όπου υπήρχε μια μακραίωνη μεταφυσική παράδοση, στη Γαλλία επικρατούσε ένα εμπειρικό – ορθολογικό μοντέλο σκέψης. Έτσι και στη ζωγραφική το βασικό αίτημα δεν ήταν η αποκάλυψη μη ορατών (μεταφυσικών) πραγματικοτήτων αλλά η συστηματική παρατήρηση για το πώς αφενός λειτουργεί ο κόσμος και πώς αφετέρου προσλαμβάνουμε εμείς την πραγματικότητα. Η επίδραση για το κίνημα του κυβισμού προήλθε κυρίως από τους χώρους της φυσιολογίας και των μη ευκλείδειων γεωμετριών (και όχι από την ειδική θεωρία της σχετικότητας του Einstein, όπως συχνά υποστηρίζεται στη βιβλιογραφία). Στη σεζανική περίοδο, οι Μπρακ και Πικάσο συνεχίζουν τα εικαστικά εγχειρήματα του Σεζάν για τη μελέτη της λειτουργίας της οπτικής αντίληψης. Στην επόμενη περίοδο, την αναλυτική, οι κυβιστές εισήγαγαν στα έργα τους την έννοια του χρόνου που εμφανίζεται ως συνρυθμιστής του χώρου, ενώ στην τρίτη περίοδο του κινήματος, τη συνθετική, στράφηκαν και σε θέματα οντολογίας της πραγματικότητας εξετάζοντας την εγκυρότητα των όσων προσλαμβάνουμε. Τα έργα του συνθετικού κυβισμού είχαν ως επιστημονική αφετηρία τη θεωρία του Helmholtzότι η γνωστική λειτουργία αποτελεί συμβολική κατασκευή της πραγματικότητας, η οποία δε διαμορφώνεται μόνο μέσα από την εμπειρική γνώση, αλλά και από τα συναισθήματα, τη φαντασία, τις αναμνήσεις κ.α. Καθοριστικής σημασίας για τη σκέψη των κυβιστών υπήρξε η έννοια της 4^ης διάστασης, την οποία όμως δε δανείστηκαν από την ειδική θεωρία της σχετικότητας όπου ορίζονταν ως χωροχρόνος, αλλά από τις μη ευκλείδειες γεωμετρίες όπου γινόταν αντιληπτή ως μια επιπλέον (μη ορατή) χωρική διάσταση που μας επιτρέπει να κατανοούμε την πραγματικότητα πιο ολοκληρωμένα.

3η συνάντηση – Τετάρτη 21/11/2105

Aφαίρεση και γεωμετρία (1914-1939)

Στο πλαίσιο της γεωμετρικής αφηρημένης ζωγραφικής (1914-1939) εμφανίζονται δύο τάσεις: κάποιοι καλλιτέχνες στόχευσαν στη δημιουργία μιας παγκόσμιας εικαστικής γλώσσας ως της μόνης ικανής να επαναφέρει την τάξη στο χάος που προκάλεσε ο πόλεμος, ενώ άλλοι κινήθηκαν κοντά σε σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες που έδιναν νέα μορφή στο φυσικό κόσμο. Ωστόσο και η πρώτη τάση έχει έμμεσα την αφετηρία της στον αναλυτικό χώρο καθώς αποτελεί επίδραση των συστηματικών εγχειρημάτων που πραγματοποιούνταν με σκοπό την εύρεση ενοποιητικών θεωριών που θα εξηγούσαν όλες τις φυσικές λειτουργίες μέσα από κοινές αρχές. Οι καλλιτέχνες βρήκαν την κοινή τους γλώσσα στην ευκλείδεια γεωμετρία που παραδοσιακά είχε προ-εμπειρικό χαρακτήρα αφού οι αρχές της θεωρούνταν ως aprioriστοιχεία του εγκεφάλου. Στο πνεύμα αυτό κινήθηκαν οι πουριστές, ο Mondrian (νεοπλαστικισμός) και ο Malevich (σουπρεματισμός).

Σε ό,τι αφορά τη δεύτερη τάση της γεωμετρικής αφαίρεσης, οι αρχές της ευκλείδειας αλλά κυρίως των μη ευκλείδειων γεωμετριών λειτούργησαν ως οι κατάλληλες φόρμες συμβολισμού της νέας μορφής του σύμπαντος, όπως αυτή είχε περάσει στη λαϊκή και καλλιτεχνική συνείδηση μέσα από τις επαναστατικές θεωρίες των αρχών του 20^ου αι. με κυριότερες τις θεωρίες της σχετικότητας του Einstein. Σύμφωνα με τη γενική θεωρία (1916) ο συμπαντικός χώρος δεν ακολουθεί τις αρχές της ευκλείδειας γεωμετρίας καθώς λόγω των βαρυτικών πεδίων η πιο σύντομη απόσταση μεταξύ δύο σημείων δεν είναι η ευθεία αλλά η καμπύλη. Μέσα από τις θεωρίες του Einsteinδίνονταν η εικόνα ενός δυναμικά κινούμενου σύμπαντος, στο οποίο η ύλη μπορούσε να μετατραπεί σε ενέργεια και ο χρόνος συνδέονταν άμεσα με το χώρο. Καλλιτέχνες που επηρεάστηκαν από τις νέες αυτές εικόνες και θέλησαν να τις αποδώσουν εικαστικά μέσα από την αφηρημένη γλώσσα και τη χρήση ευκλείδειων και μη ευκλείδειων γεωμετρικών αρχών, ήταν ο Lazlo Moholy Nagy, o Max Bill, o Theovan Doesburg, o El Lissitzkyκ.α. Οι γεωμετρικές αρχές έπαιξαν καθοριστικό ρόλο και στον αφηρημένο κινηματογράφο της δεκ. του 1920 με ταινίες μικρού μήκους, όπως το Rythmus 21 του Hans Richter (1921).