ΦΩΤ1 Η σημερινή διάλεξη γίνεται από δύο συναποφοίτους αυτού εδώ του σχολείου. Στην αρχή θα προσπαθήσει ο υποφαινόμενος να σας παρουσιάσει συνοπτικά, όσο αυτό είναι δυνατό στον περι¬ορ-ισμένο χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας, τη ζωή και το έργο του πρωτοπόρου Έλληνα αρχιτέ¬κτονα Τάκη Ζενέτου. Όσοι παρακολουθήσατε τις δύο προηγούμενες διαλέξεις, μην αναμένετε να ακούσετε μια διάλεξη με την εμπνευσμένη ακαδημαϊκή αναλυτικότητα της Βαλεντίνης Καρβουντζή ούτε με τον ποιητικό οίστρο του Βασίλη Γκικαπέππα, αλλά πρώτα μια ομιλία που παραθέτει απλά ιστορικά στοιχεία από δημοσιεύ¬σεις, κυρίως από το εξαιρετικό βιβλίο «Ψηφιακά οράματα και αρχι¬τεκτονική» και τα σχόλια του Ανδρέα Γιακου¬μακάτου στη παρουσίασή του, και στη συνέχεια ο Γιώρ¬γος-Ηρακλης Κορφιάτης θα μας μιλήσει με την ευαι¬σθησία που τον χαρακτηρίζει για τα προ¬σωπικά του βιώματα με τον Ζενέτο, μια που είχε τη τύχη στα πρώτα χρόνια της καριέρας του να εργαστεί κοντά στο μεγάλο αυτό αρχιτέκτονα κι οραματιστή.
ΚΟΡΦΙΑΤΗΣ: Λίγα λόγια τώρα για τους οιμηλητές – ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Π.Π.
ΠΕΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Γ-Η.Κ.
Η απόφαση μου να μιλήσω για το «ιερόν τέρας» που λέγεται Τάκης Ζενέτος έχει να κάνει και με δύο προσωπικές συμπτώσεις, μια αμφισβήτηση και ένα σημαντικό αρχιτεκτονικό γεγονός των ημερών αυτών.
Η πρώτη αφορά στο διαγωνισμό για το νέο Μουσείο Σπάρτης. Στο διαγωνισμό αυτό είχα τη χαρά και τη τιμή να συνυπάρξω στη κριτική επιτροπή με τρεις εκλεκτούς συναδέλφους και συγκεκρι¬μένα το Πρόεδρο του Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής Ηλία Κωνσταντόπουλο, τον ομιλητή της προηγούμενης διάλεξης, τον διακεκριμένο συνάδελφο αρχιτέκτονα Βασίλη Γκικαπέππα, και την αγαπητή συναπό-φοιτο και συμμαθήτρια της συζύγου μου κι εξίσου εξαίρετη αρχιτέκτονα Κατερίνα Γκιουλέκα.
Όταν ορισθήκαμε στη Κριτική Επιτροπή του διαγωνισμού αντιμετωπίσαμε μια σχεδόν θυελλώδη αμφισβήτηση ατόμων και φορέων και συγκεκριμένα, κατά πόσο το παλιό εργοστάσιο της ΧΥΜΟΦΙΞ, που αποτελούσε ουσιαστικό τμήμα του μελετητικού αντικειμένου, με καθοριστική σημασία στην όλη σύνθεση, ήταν ή δεν ήταν έργο του Ζενέτου. Δεν θα σας αποκαλύψω τώρα που καταλήξαμε, αλλά θα σας αφήσω να το εκτιμήσετε, παρουσιάζοντας τα υπόλοιπα έργα του σημαντικού αυτού ορα¬μα¬τιστή αρχιτέκτονα.
Η δεύτερη αφορά στη σύμπτωση να ορισθώ μέλος της κριτικής επιτροπής του πλέον «επιφανούς» – συγχωρήστε μου την έκφραση – αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που διεξάγεται αυτές τις μέρες, αυτού για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου και των υποστηρικτικών εγκαταστάσεων του ΘΕΑΤΡΟΥ ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΥ, δηλ. του εμβληματικού έργου του Ζενέτου.
Ας αφήσουμε όμως τις προσωπικές συμπτώσεις κι ας προχωρήσουμε στο ουσια¬στικό μέρος της σημερινής συγκέντρωσης, τη παρουσίαση του έργου του Ζενέτου.
Ο Τάκης Ζενέτος γεννιέται στην Αθήνα το 1926 ως γόνος εύπορης οικογένειας κοσμη¬μα¬τοπωλών. Κατόπιν παρότρυνσης οικογενειακού φίλου προσανατολίζεται στις αρχιτεκτονικές σπουδές στη Γαλλία. Με αυτήν την προοπτική μαθητεύει στη σχολή αρχιτεκτονικού σχεδίου («Σχολή Αρχιτε-κτονικών Μελετών»), η οποία απευθυνόταν σε σπουδαστές του Ε.Μ.Π. το οποίο, όπως όλες οι σχολές, υπολειτουργούσε την περίοδο της κατοχής.
Το 1945 φεύγει απ’ την Ελλάδα με υποτροφία για το Παρίσι για να σπουδάσει αρχιτεκτονική στην Ecole des Beaux Arts, στο εργαστήριο του Otello Zavaroni. Εκεί γρήγορα ανακαλύπτεται το εξαί¬ρετο ταμπεραμέντο και ταλέντο του.
Το 1952 τελειώνει τον κύκλο σπουδών του στη σχολή και το 1953 παρουσιάζει τη διπλωματική του εργασία με θέμα «Μικρόπολις – Αυτόνομη οικιστική μονάδα».
Το 1956 αφήνει μια έτοιμη καριέρα και επιστρέφει στην Ελλάδα ανοίγοντας, σε συνεργασία με τον Μαργαρίτη Αποστολίδη, γραφείο μελετών στην οδό Ακαδημίας 61.
Τα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής του δραστηριότητας είναι ιδιαίτερα γόνιμα. Μελετά τα εργο-στάσια Φιξ και APCO, το μονόσπιτο στο Καβούρι και τη πολυκατοικία στην Λ. Αμαλίας 34. Ακολου-θούν οι μονοκατοικίες στη Γλυφάδα και το Ψυχικό κι η πολυκατοικία στην Ηρώδου Αττικού.
ΦΩΤ2 Το 1957 η oικoγέvεια ΦIΞ του αναθέτει τηv αvάπλαση και κατασκευή του νέου κτιρίου της εταιρείας, χωρίς vα σταματήσει η λειτουργία τoυ παλαιoύ εργoστασίoυ. Η οικογένεια Φιξ κατέχει ήδη για χρόνια το μονοπώλιο της μπίρας, εκείνη δε τη χρονική στιγμή η κρατούσα πολιτική κατά¬σταση προσπαθεί να προωθήσει τη βιομηχανική ανάπτυξη μέσα από ευνοϊκές χρηματοδοτήσεις.
Με το έργο αυτό ο Τ. Ζενέτος τοποθετείται «ιδεολογικά» απέναντι στη βιομηχανική αρχιτεκτονική.
ΦΩΤ3 Το οικόπεδο βρίσκεται σε προνομιακή θέση περιβαλλόμενο από δύο άξονες μεγάλης κυκλοφορίας, την Καλλιρρόης και τη Συγγρού, δεδομένου ότι η Συγγρού οδηγεί στον Πειραιά, στην παραλιακή και κατ’ επέκταση στο τότε αεροδρόμιο του Ελληνικού, σε μια από τις πύλες εισόδου της πόλης. Δίπλα ρέει ο Ιλισός.
ΦΩΤ4 Τo αρχικό κτήριοήταν ένα παλιό vεoκλασικό εργo¬στάσιo του 1864, ενώ είχαν κατασκευασθεί σταδιακά κι άλλα κτίρια, που ο Ζενέτος κληθηκε να τα ενσωμα¬τώ¬σει στο νέο τμήμα, χωρίς κατά τη διάρκεια της εφαρμoγής του vα διακoπεί η παραγωγή τoυ εργoστασίoυ.
ΦΩΤ5 Κτήριο πρωτoπoριακό σε σύλληψη για τηv επoχή τoυ, τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά, απορ¬ρό¬φησε και αφομοίωσε με λειτουργικά αξιόλογο τρόπο τo παλιό. Με τov τεράστιo όγκo τoυ και τα επιμήκη συνεχόμενα υαλoστάσια, στοιχείο που θα συναντήσουμε συχνά στο έργο του Ζενέτου, φαν¬τάζει vα αιωρείται ανάμεσα στα μικρότερης κλίμακας κτήρια πoυ εκείνη την εποχή τo περιβάλλoυv.
ΦΩΤ6 Όλες oι όψεις τoυ κτηρίoυ φθηκε να κατασκευασθoύv με κιvητά στoιχεία, πράγμα όμως που δεv εφαρμόσθηκε κι oι όψεις του τελικά κατασκευάζονται συμβατικά, με πλίνθους κ.λπ. ΦΩΤ7
Μεγάλo εvδιαφέρov παρουσιάζε και τo εσωτερικό τoυ εργoστασίoυ, όπoυ τα πoλλά και διαφo¬ρετι¬κά επίπεδα, τα oπoία πρoέκυπταν από τη συvέvωση τωv διαφόρωv φάσεωv κατασκευής τόνιζαν τηv ιδιαίτερη ικαvότητα επέμβασης τoυ αρχιτέκτovα. Οι διαφoρετικές στάθμες πoυ εμφα¬vίζoνταν στo κτήριo ήταν απόρρoια τωv πoικίλωv αvαγκώv πoυ πρoέκυπταν από την ταυτόχρονη λειτoυρ¬γία τoυ
ΦΩΤ8 Τo εργoστάσιo παύει vα λειτoυργεί στη μεταπoλίτευση, λόγω χρεών των ιδιόκτητών, και περιέρ¬χεται στην κατοχή της Εθνικής Τράπεζας, oπότε κι εγκαταλείπεται στηv τύχη τoυ. Αργότερα γίνονται διάφoρες πρoτάσεις για τηv επαvάχρησή τoυ, ώσπου, μετά και την κατεδάφιση σημαν¬τικού τμήματός του, για ικανοποίηση αναγκών του Μετρο, ΦΩΤ9 να καταλήξει στη σημερινή μορφή και τη χρήση του ως Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). ΦΩΤ10 DSA-FIX
ΦΩΤ11 Οταν το 1960 αποπερατώθηκε η πολυκατοικία στη γωνία Αμαλίας και Δαιδάλου, ταυ¬τίστη¬κε με μια καινοτομία. Δεν ήταν μόνο η όψη της, σαν σκακιέρα, αλλά και το σύστημα ηλιοπρο¬στασίας με τα συρόμενα υαλοστάσια στο μπροστινό μέρος των εξωστών. ΦΩΤ12 Είναι ένα κτίριο που με αυτήν την κινητή όψη (που αμφισβητεί όρια) αποτελεί διαχρονικό κίνητρο αναφοράς στο Ζενέτο, όσο κι αν ως απόλυτα παραμελημένο εκείνη η λάμψη εκείνης της εποχής έχει θαμπώσει. ΦΩΤ13 Η κατάντια του κτιρίου στη «βιτρίνα» της Αθήνας μας δείχνει πόσα πολλά -στοιχειώδη- έχουν να γίνουν ακόμη για ορισμένα εμβληματικά διεθνούς επιπέδου έργα του ελληνικού μοντερνισμού.
ΦΩΤ14 Το 1960 ολοκληρώνεται και η πολυκατοικία στην Ηρώδου Αττικού 17. H πολυκατοικία αυτή του Tάκη Zενέτου αποτελεί αξιόλογη επίδοση του ελληνικού μοντερνισμού στο κατώφλι της δεκαετίας του 1960. Kτισμένη στην ακριβότερη συνοικία της Aθήνας, κοντά στο σημερινό Προ¬ε¬δρικό Mέγαρο, διέπεται από συνθετικούς και μορφολογικούς κανόνες του τότε κυρίαρχου Διεθνούς Στυλ, οι οποίοι δεν έχουν χάσει την αξία τους.
Tο κτίριο αποτελείται από πέντε τυπικούς ορόφους με ένα διαμέρισμα ανά όροφο και δύο εσοχές που αποτελούν μια κατοικία. Tο ισόγειο είναι ελεύθερο (με pilotis) και περιλαμβάνει μόνο την υαλόφρακτη είσοδο. Tα διαμερίσματα έχουν ανοικτές κατόψεις με ελάχιστα μόνιμα διαχω¬ρι¬στικά στοιχεία και πολλά κινητά χωρίσματα που παρέχουν ευελιξία στη διαμόρφωση του χώρου.
ΦΩΤ15 H ωραία θέα των διαμερισμάτων πλαισιώνεται ανάμεσα στις πλάκες των ορόφων και δαπέδων, που δημιουργούν την ψευδαίσθηση της συνέχειας εσωτερικού κι εξωτερικού χώρου.
H ελεύθερη εσωτερική διάρθρωση εκφράζεται και στις όψεις, όπου επικρατούν τα οριζόν¬τια στοι¬χεία των πλακών με τους ελεύθερους προβόλους. μεγάλη γυάλινη επιφάνεια, η οποία δίνει την αίσθηση της συνέχειας εσωτερικού και εξωτερικού χώρου. Oι αφαιρετικές όψεις διαμορφώ¬θηκαν με ελάχιστα αλλά πολυτελή υλικά: λευκό μάρμαρο Διονύσου, αλουμίνιο και κρύσταλλο.
O όγκος της πολυκατοικίας με την έντονη οριζοντιότητα των πλακών και των προβόλων του μοιάζει να αιωρείται πάνω στην pilotis του ισογείου, που πατάει καθρεφτιζόμενη σε αβαθή λίμνη.
ΦΩΤ16 Το 1965 η κορυφαία μας τραγωδός Άννα Συνοδινού με το σύζυγό της έχουν όραμα να φτιάξουν το θέατρο του Λυκαβηττού ώστε το αρχαίο δράμα να αναβιώσει και εκτός Επιδαύρου, την ίδια εποχή που το νεοσύστατο φεστιβάλ Αθηνών προσπαθεί να εδραιωθεί στα πολιτιστικά δρώμενα του τόπου και στις συνειδήσεις του κοινού.
ΦΩΤ17 Ο χώρος του Λυκαβηττού ήταν ένα νταμάρι, σαν μια πληγή στο σώμα του λόφου. Επί Μεταξά είχε φιλοξενηθεί για πρώτη φορά μια παράσταση αρχαίου δράματος. Ολόκληρη η περιοχή αυτή ανήκε με βάση φιρμάνια που είχαν βγει τον καιρό της Τουρκοκρατίας στην Μονή Πετράκη
Το εγχείρημα μπήκε μπροστά με την υποστήριξη του τότε πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου. .Έγινε διαγωνισμός και κατακυρώθηκε η εκμίσθωση στην ηθοποιό για 20 χρόνια.
Η Συνοδινού μελέτησε για καιρό το χώρο μαζί με σημαντικούς ανθρώπους της τέχνης όπως ο Πλωρίτης, ο Μόραλης, ο Σολομός, ο Σισιλιάνος κ.α. προκειμένου να διαμορφώσει γνώμη για το είδος του θεάτρου που έπρεπε να χτιστεί στο βράχο. Τα δεδομένα συγκεντρώθηκαν και η Συνο¬δινού ανέθεσε την εκπόνηση της μελέτης στον Τάκη Ζενέτο. Η ακουστική του χώρου μελετήθηκε ενδελεχώς, με την ηθοποιό να απαγγέλει δοκιμαστικά από διάφορα σημεία προκειμέ¬νου να βρεθεί εκείνος ο ιδανικός ακουστικός προσανατολισμός της.
Ο Ζενέτος ανέλαβε να χτίσει ένα κοίλον για να μπορεί το κοινό να παρακολουθήσει τις παραστά¬σεις. Σχεδίασε μια κατασκευή στα πρότυπα των αρχαίων θεάτρων. Ο αρχιτέκτονας ονομάζει την πρόταση του: Θέατρο Αχιβάδα. Κάτω από την ορχήστρα του θεάτρου θα θεμελιωνόταν ένα βάθρο από οπλισμένο σκυρόδεμα. Το κοίλο θα στηριζόταν σε πρόβολο από το βάθρο αυτό. Χωρίς υποστυλώματα και χωρίς άλλες στηρίξεις το κοίλο θα έμοιαζε να αιωρείται πάνω από το έδαφος. Κάτω από το μπετονένιο επίπεδο θα χωροθετούνταν όλες οι βοηθητικές λειτουργίες του θεάτρου, τα καμαρίνια, οι τουαλέτες, οι αποθήκες, οι ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις και η σχολή θεάτρου.
Η πρόταση κρίθηκε απαράδεκτη από μια σειρά αρμόδιων φορέων, συλλόγων και μερίδας του τύπου για τους «γνωστούς» διάφορους λόγους, γιατί δεν εναρμονιζόταν με τους γύρω βράχους, γιατί δεν είχε μελετηθεί επαρκώς η πρόσβαση, γιατί έπρεπε να γίνει μια συνολική μελέτη αισθητικής αξιοποίησης του λόφου, γιατί θα κατέστρεφε πολύ πράσινο (σε ένα φαλακρό τοπίο) ή γιατί θα θιγόταν η αισθητική θέα του λόφου για όσους θα τον έβλεπαν ταξιδεύοντας με αεροπλάνο, φέρνοντας διάφορα προσκόμματα στην υλοποίησή του.
Ωστόσο οι εργασίες προετοιμασίας στο χώρο του παλιού λατομείου είχαν ήδη ξεκινήσει κι ο Ε.Ο.Τ αναγκάστηκε να αναλάβει την υποχρέωση να κατασκευάσει προσωρινό λυόμενο θέατρο 3000 θέ-σεων, με τη προοπτική μιας μονιμότερης κατασκευής εν καιρώ.
ΦΩΤ18 Το Μάρτιο του 1965 κατατέθηκε η μελέτη των Ζενέτου-Σκαλαίου για το προσωρινό λυόμενο θέατρο. Η πρόταση αποτελούσε μια μεταλλική κατασκευή που σαν να προσγειώθηκε στο μεγάλο κενό του λατομείου και λειτουργούσε ανεξάρτητα, συμπληρωματικά της μορφολογίας του εδάφους, αφήνοντας ανέπαφο το περιβάλλον σεληνιακό τοπίο.
Η μορφή του θεάτρου ήταν ένας παραβολοειδής κώνος που επέτρεπε την ανεμπόδιστη θέα της σκηνής από όλες τις θέσεις και δεν δημιουργούσε ακουστικές σκιές. Τα καθίσματα ήταν από ξύλο και το δάπεδο της ορχήστρας από χώμα για να ευνοείται η ηχοαπορρόφηση. Όλα τα κατασκευα¬στικά στοιχεία σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να είναι δυνατή η μεταφορά κι η ανακατασκευή τους σε άλλες τοποθεσίες. Ωστόσο δεν υπήρξε ποτέ καμία μεταφορά.
ΦΩΤ19 Το θέατρο κατασκευάστηκε από εταιρεία άλλη από εκείνη που είχε προτείνει ο Ζενέτος και το τελικό αποτέλεσμα παρουσιάζει διαφορές σημαντικές σε σχέση με τα αρχικά σχέδια όπως ανα¬φέρει ο ίδιος στη δημοσίευση του στο World Architecture 4. Ωστόσο σημειώνει πως η γεωμε¬τρία, η καθαρότητα της μορφής και η άϋλη διαφάνεια του φορέα επιτυγχάνουν να αποδώ¬σουν τη σχέση της κατασκευής με το σεληνιακό περιβάλλον. Η Συνοδινού ωστόσο στο βιβλίο της αναφέρει πως ο Ζενέτος βαθιά απογοητευμένος από τα γεγονότα δεν ξανανέβηκε στο χώρο.
ΦΩΤ20 Η βασική «στατικογενής» παρέμβαση στο θέατρο αφορούσε τη μορφή του μεταλλικού θεάτρου είναι αυτή που γνωρίζουμε, με τα κάθετα μεταλλικά υποστυλώματα. Θα τολμούσα να τη χαρακτηρίσω ως ανέμπνευστη., αφού αλλοι¬ώνει δρα¬στικά την αίσθηση της έδρασης του αρχικού μεταλλικού σκελετού στο ανάγλυφο του νταμαριού.
ΦΩΤ21 Ζητώ να μου συγχωρήσετε μια προσωπική παρεμβολή. Επειδή το έργο αυτό στην αρχική του μορφή πάντα με εντυπωσίαζε και ήταν ένα κρυφό αρχι¬τε¬κτο¬νικό μου απωθημένο, με ενέπνευσε προσωπικά σε ένα τμήμα του σημαντικότερου έργου που εκπόνησε το γραφείο μας, το Ολυμπιακό Κέντρο Ιστιοπλοϊας, και συγκεκριμένα στο χώρο από¬νομής των μεταλλίων, που νομίζω ότι αντι¬με-τώπισε το στατικό πρόβλημα περίπου όπως ο Ζενέτος είχε αρχικά φανταστεί.
ΦΩΤ22 Η επικείμενη παρέμβαση που σας ανέφερα στην αρχή αφορά στην προκήρυξη διεθνούς αρχιτε¬κτο¬νικού διαγωνισμού για την ανάδειξη του λόφου που ανήκει στην προστατευόμενη ζώνη του Λυκα¬βηττού. Εξετάζεται πρόταση για πλήρη απαγόρευση των Ι.Χ. και δρομολόγηση ηλεκτρικών οχη-μά¬των, η αναμόρφωση των μονοπατιών, που θα εμπλουτιστούν με νέα κλπ. Με τον ανασχε¬διασμό θα ενοποιηθεί με τη γύρω ζώνη πρασίνου, η οποία θα ενισχυθεί με νέες φυτεύσεις και θα αποκτήσει υποδομές για επισκέπτες, για παρατήρηση του αθηναϊκού τοπίου, χώρους για καφέ και ζώνη για «ξενάγηση» στο φυσικό, πολιτιστικό αλλά και ιστορικό περιβάλλον μέσα από διαδραστικά μέσα
ΦΩΤ23 Το 1969 ο ΟΣΚ δίνει την ευκαιρία στο Ζενέτο να εφαρμόσει στην πράξη τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του για το μέλλον της εκπαίδευσης.
Ο ίδιος βλέπει πολύ μακριά. Οραματίζεται ένα σχολείο το κέντρο του οποίου είναι στην πραγματι¬κό-τητα ένα ηλεκτρονικό στρατηγείο. Σε μια εποχή που η τηλεόραση κάνει τα πρώτα δειλά της βήματα διεθνώς ο Ζενέτος διαβλέπει πολύ νωρίς την αξία της σαν εργαλείο μετάδοσης γνώσης και σχεδιάζει αίθουσες και υποδομές εκπαιδευτικής τηλεόρασης σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο, αλλά και κλειστά κυκλώματα τηλεόρασης με ενσύρματες εξόδους για αναμετάδοση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ακόμη και στο σπίτι.
ΦΩΤ24 Σχεδιάζει ακόμη μεγάλες αίθουσες που θα διαθέτουν μεγεθυντικό προβολέα τηλεοπτικής μετάδο¬σης τύπου Cybernox Telebeam (προϊόν υψηλής τεχνολογίας της εποχής) για προβολές υπό τα όμματα όλου του σχολείου, καθώς επίσης και μονάδες συνδεδεμένες με ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες και άλλες οπτικοακουστικές πηγές πληροφοριών.
Αφήνουμε τελευταίους τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές ή ατομικές και ομαδικές μηχανές διδα¬σκαλίας όπως τους ονομάζει ο ίδιος. Οι αίθουσες που προορίζονται γι’ αυτούς είναι μεγάλες και περιέχουν πολ¬λά μηχανήματα, στο καθένα από τα οποία θα εργάζονται την ίδια στιγμή μαθητές από όλες τις τάξεις.
ΦΩΤ25 Η σύλληψη του Ζενέτου καταργεί τη δασκαλοκεντρική δομή της εκπαίδευσης και εφαρμόζει συνερ¬γατικότερες μορφές. Στην πραγματικότητα χαλαρώνει το μοντέλο της τάξης, αφού οι μαθητές θα διαχέονται σε ολόκληρο το κτίριο που θα λειτουργεί σαν μια ενιαία κοινότητα. Για το λόγο αυτό το σχήμα του σχολείου είναι κυκλικό. Η ιδέα είναι αυτή του ηλεκτρονικού κέντρου γύρω από το οποίο αναπτύσσεται ακτινωτά το υπόλοιπο κτήριο.
ΩΤ26 Φυσικά ο ίδιος ο Ζενέτος γνώριζε καλύτερα από όλους ότι ένα τέτοιο σχολείο ήταν εκτός ελληνικής πραγματικότητας και δεν επρόκειτο να γίνει δεκτό για πολλά χρόνια. Έτσι σχεδιάζει ένα ευέλικτο αρχιτεκτόνημα σύμφωνα με τις προδιαγραφές που έθετε ο ΟΣΚ , που όμως να μπορεί να μεταβεί εύκολα στη μελλοντική κατάσταση των πραγμάτων.
ΦΩΤ27 Το κτίριο παραδίδεται το 1974 και όλοι απορούν γιατί είναι κυκλικό με εσωτερικές αυλές. Οι καθηγητές βρίσκουν βολικό το ότι μπορούν να ελέγχουν τους μαθητές από οποιοδήποτε σημείο στα διαλείμματα και οι μαθητές εντυπωσιάζονται από τις ”περσίδες”, που αποτελούν ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του κτιρίου καθώς είναι μελετημένες ανάλογα με την κίνηση του ήλιου, ώστε να επιτρέπουν την είσοδο του σωστού φωτισμού στις αίθουσες, και τα τσιμεντένια δοκάρια που εξέχουν στις οροφές δίνοντας στο σχολείο μια κάπως διαστημική όψη και από το μεγάλο κλειστό αμφιθέατρο στο υπόγειο κάτω ακριβώς από την κεντρική εσωτερική αυλή. Ελάχιστοι μπορούν να αποκρυπτογραφήσουν την πραγματικότητα.
Σήμερα το κτίριο έχει ανακαινισθεί, ενσωματωμένο και πάλι στη κοινωνική ζωή της κοινότητας.
ΦΩΤ28 Σημαντικό έργο του Ζενέτου είναι και η κατοικία στο Καβούρι, με τον τολμηρό εξώστη, του οποίου η διαμόρφωση βασίζεται στην εντύπωση του αιωρούμενου στοιχείου, παραπέμποντας στο Waterfall House του Frank Lloyd Wright.
ΦΩΤ29 Tο σπίτι κτίστηκε στη βόρεια ακτή, με κλίση προς τη θάλασσα, σε δύο επίπεδα. Στόχος ήταν η σύνδεση του σπιτιού με το φυσικό τοπίο, η εκμετάλλευση του φυσικού ηλιασμού και η δημιουργία φυσικού κλιματισμού για τους θερινούς μήνες. Mε την κατασκευή στο δώμα μιας σειράς ανοιγ¬μάτων -με ακρυλικούς θόλους, ο ήλιος εισχωρούσε το χειμώνα στο κέντρο του σπιτιού. Tο καλο¬καίρι, τα ανοίγματα αυτά, αφού σκεπαζόντουσαν, άνοιγαν για να εξασφαλίσουν φυσικό αερισμό. Παράλληλα, το δώμα καλυπτόταν με στρώμα νερού για να ψύχεται το σπίτι με την εξάτμιση και την ανάκλαση του ήλιου.
ΦΩΤ30 Ο πρωτοπόρος Ζενέτος στην Οικία στο Καβούρι συνδύασε το σπάσιμο του κύβου και την αι-θέ¬ρια αρ¬χιτεκτονική, αντιμετωπίζοντας παράλληλα σε πρότερο χρόνο τις επιταγές της σημερινής επο-χής για ενεργειακή απόδοση του κτιρίου. Η Οικία του Ζενέτου καταστράφηκε εν αντιθέσει με την Οικία του Ράιτ, που πέρασε στη δικαιοδοσία του κράτους, διατήρησε την αρχική του μορφή και χρήση κι έγινε μου¬σείο, δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να γνωρίσουν την αρχιτεκτονική ιστορία.
ΦΩΤ31 Θα σταματήσω εδώ με τα κτιριακά έργα του Ζενέτου, προβάλλοντας μερικά από τα λιγότερο γνωστά, όπως οι κατοικίες στη Γλυφάδα , ΦΩΤ32 το Ψυχικό και τη Κηφισιά, ΦΩΤ33 καθώς και μερικά σχέδιά του ΦΩΤ34 κυρίως από κατοικίες, ΦΩΤ35 προηγμένης ενεργειακής τεχνολογίας οι περισσότερες, ΦΩΤ36 οι πολυκατοικίες της Αθήνας και του Ψυχικού, ΦΩΤ37 Τεχνικές Σχολές κι εργοστάσια.
ΦΩΤ38 Ερώτημα: αυτό το βιομηχανικό κτίριο το σχεδίασε ο Ζενέτος ή όχι. Αυτό είναι το εργοστάσιο ΧΥΜΟ¬¬ΦΙΞ στην είσοδο της Σπάρτης, που αποτέλεσε βασικό διατηρητέο συστατικό του πρόσφατου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για το Νέο Μουσείο Σπάρτης. Εσείς τι λέτε?
ΦΩΤ39 Ο τουριστικός κλάδος στην Ελλάδα αναδείχθηκε σε κερδοφόρο τομέα για τους κατοίκους της ερημω¬μέ¬νης υπαίθρου, η οποία είχε προκύψει από την πληθυσμιακή μετατόπιση στα αστικά κέντρα και την εξωτερική μετανάστευση. Η οικοδόμηση από επιχειρηματίες και ιδιώτες στην επαρχία λειτουργούσε αυτόνομα χωρίς πολεοδομικό σχέδιο εις βάρος του φυσικού και ιστορικού πλούτου
Τη δεκαετία του ’60 πύκνωσαν οι αντιδράσεις των οικολόγων για τη διατάραξη χερσαίων και θα¬λάσ¬-σιων οικοσυστημάτων, τη καταστροφή τοπίων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, αλλά και ανθρώ¬πων της διανόησης για την καταστροφή κτισμάτων ιστορικής αξίας. Στην Ελλάδα εκ¬πονήθηκαν πολεοδομικές και χωροταξικές μελέτες που αφορούσαν την αξιοποίηση και προστασία ιστορικών οικισμών, αλλά και τη σωστή χρήση του δημόσιου χώρου.
Ο Ζενέτος το 1966 στην πολεοδομική του μελέτη για την τουριστική αξιοποίηση των περιοχών Αγίας Γαλήνης ΦΩΤ40 και Πλακιά στη Κρήτης πρότεινε τη λεγόμενη εναέρια αρχιτεκτονική. Οι κτηριακές συνθέσεις επεκτείνονταν οριζοντίως και καθέτως σε πολλά επίπεδα, ΦΩΤ41 προκει¬μένου να μην επι-βα¬ρυνθεί το έδαφος και να μην αλλοιωθεί το φυσικό τοπίο -«το μεταφυσικόν, το ψυχικόν σύμβολον, που αποτελεί δι ημάς η εικών της χλωρίδος αυτής» κατά τον Πικιώνη.
ΦΩΤ42 Επιπλέον, ο Ζενέτος σχεδίασε ένα σύστημα ανεμογεννητριών αιωρούμενο ανάμεσα στις δυο πλευ¬ρές του φαραγγιού, το οποίο θα εξυπηρετούσε τις ενεργειακές ανάγκες της κοινότητας.
ΦΩΤ43 Αυτή την εναέρια αρχιτεκτονική τη συναντούμε και στα σχέδια του Ζενέτου για ένα κρεμαστό ξενο¬δο¬χείο, ένα συνδυασμό θιβετιανού παλατιού,και τεχνητού γεωλογικού σχηματισμού.
ΦΩΤ44 Ανάλογο και το σχέδιο ξενοδοχείου στη Κηφισιά, εμπνευσμένο από τη μονή Σίμωνος-Πέτρας.
Πέρα από καταξιωμένος designer με εξαιρετικές γνώσεις τεχνολογίας, ο Ζενέτος υπήρξε ένας ακού-ραστος ερευνητής, ο οποίος εκπόνησε οραματικές μελέτες που ανταποκρίνονταν στις απαι¬τήσεις ενός κόσμου πολύ πιο εξελιγμένου από την Ελλάδα της δεκαετίας του 1970. Μελετών¬τας άρθρα από επιστημονικά περιοδικά της εποχής, ο Ζενέτος προσδιόρισε με μεγάλη ακρίβεια πολλές από τις ηλεκτρονικές εφαρμογές που καθορίζουν την καθημερινότητα του 21ου αιώνα, όπως η «τηλε-διεκπεραίωση» και η «τηλε-εργασία», και σχεδίασε ένα μεγάλο εύρος εξαιρετικά ευρηματικών υποδομών σε διαφορετικές κλίμακες.
ΦΩΤ45 Ο Ζενέτος διέκρινε από πολύ νωρίς ότι μόνον η τεχνολογική εξέλιξη και οι σημερινές Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών μπορούσαν να σώσουν τα αστικά κέντρα, τα οποία ήδη έμπαιναν σε τροχιά κορεσμού, λόγω των διαρκώς αυξανόμενων αναγκών για μετακίνηση και δημιουργία νέων κτιριακών υποδομών που δημιουργούσε η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα. «Λόγω της ειδικής αναπτύξεως της τριτογενούς παραγωγής και της αυξανόμενης μετακινήσεως της απα-σχολήσεως προς αυτήν, η ανθρώπινη κλίματα και το OPTIMUM μέγεθος της πόλεως ξεπερά¬στηκαν. Ο τριτο¬γενής τομέας έπνιξε με την κοσμοπλημμύρα και τα αυτοκίνητα της πόλης» έλεγε.
Το 1964 κατά τη διάρκεια συμποσίου στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο, που είχε ιδρύσει ο Κων-σταντίνος Δοξιάδης, ο Ζενέτος αναρωτιόταν «αν η τεχνολογική εξέλιξη θα διευκολύνει μελλον¬τικά τις συναλλαγές, σε τρόπο ώστε να μειωθούν οι προσωπικές επαφές κι οι συναλλαγές να πραγματοποι-ούνται με τηλετυπικά μηχανήματα», ενώ ζητούσε «πληροφορίες για τις ιδανικές πόλεις του μέλλοντος».
Ο Δοξιάδης του απάντησε ότι η συναλλαγή χωρίς μετακίνηση αποτελεί κατά βάση ουτοπία. Και αυτό διότι, ενώ οι μονάδες πληροφοριών αυξήθηκαν, οι ανθρώπινες επαφές που έχουν συναισθη¬ματικό και εμπιστευτικό χαρακτήρα, δεν ελαττώθηκαν ούτε κατά ένα τοις εκατό. Ο Δοξιάδης θεω¬ρούσε ότι οι πόλεις του μέλλοντος πρέπει να εξυπηρετούν και τον άνθρωπο και τη μηχανή. Έτσι θα χωρίζονταν σε δύο κλίμακες: στην ανθρώπινη θα διατηρούνταν οι αξίες, ενώ στη μηχανική θα αναπτύσσονταν οι μηχανές. Αρχικά ο διαχωρισμός θα γινόταν στην επιφάνεια της γης, αλλά αργό¬τερα οι μηχανές θα συγκεντρώνονταν κάτω από αυτήν, ενώ ο άνθρωπος θα έμενε ελεύθερος πάνω στον πλανήτη.
ΦΩΤ46 Αργότερα, το 1969 ο Ζενέτος έγραφε για την ηλεκτρονική πολεοδομία και τις τηλε-ενέργειες: «Οι πόλεις μας ξόφλησαν. Έτσι όπως τις έχτισε η τρισδιάστατη πολεοδομία καταστράφηκαν. Έγιναν αποκλειστικοί χώροι της υπερτροφικής τριτογενούς παραγωγής. Σωτηρία υπάρχει μόνο στην Ηλεκτρονική. Αυτή μπορεί να φέρει την Ειρήνη στις πόλεις με τα εκατομμύρια κατοίκους. Έχουμε διαθέσιμες τις τεχνικές. Είναι οι κάθε λογής τηλενέργειες: Τηλεδιεκπεραίωση, τηλε-εργασία, τηλε-εξυπηρέτηση και τηλε-επαφές. Με τις ίδιες τηλε-ενέργειες μπορούμε κάλλιστα να μπούμε και στις πόλεις για να τις σώσουμε».
Θεωρούσε ότι η κλασική πολεοδομία προσπαθεί να διατηρήσει σε λειτουργία τις εξελισσόμενες παραγωγικές διαδικασίες του τριτογενούς τομέα με τα υπάρχοντα μέσα, ενώ διέκρινε ότι η τύχη των νέων πόλεων δεν θα είναι καλύτερη, γιατί διατηρούσαν το σύστημα διαδικασιών που κατέ¬στρεψε τις υπάρχουσες πόλεις.
ΦΩΤ47 «Η πόλη καταστρέφεται,» υπογράμμιζε, «με συνεχώς μεγαλύτερες οικονομικές θυσίες του κοινωνι¬κού συνόλου για έργα που δεν θα αποσβεσθούν ποτέ και θα αποτελούν εμπόδια για μία μελλοντική ορθο¬λογική ανάπτυξη. Το περιβάλλον που δημιουργείται καταστρέφει ψυχικά και σωματικά τον εργαζό¬μενο αστό» σημείωνε. «Αντί να κατασκευάζονται έργα διευκολύνσεως πρέπει να καταργη¬θούν οι ανάγκες που τα επιβάλλουν. Η αντιμετώπιση της κυκλοφοριακής συμφόρησης θα είναι δυνατή μόνο εάν καταργηθεί η ανάγκη των μετακινήσεων που επιβάλλει η παραγωγή,» τόνιζε ο Ζενέτος.
Θεωρούσε ότι η αυτοματοποίηση των υπηρεσιών διεκπεραίωσης της αλυ¬σίδας παραγωγή – κατα-νάλωση είναι εφικτή και πίστευε ότι η επέκταση και γενίκευση των εφαρ¬μογών της Κυβερνη¬τι¬κής στη λειτουργία τους, θα ελευθερώσει μεγάλο ποσοστό εργαζομένων από απασχολήσεις ρου¬τίνας και θα καταργήσει την ανάγκη μετακίνησης και δημιουργίας νέων υπο¬δομών.
Θεωρούσε, ακόμη, ότι άυλα μέσα επαφών, όπως το φως και ο ήχος, θα οδηγούσαν στην τηλε-εργα-σία από οποιαδήποτε θέση του αστικού, εθνικού ή παγκόσμιου χώρου και θα επέτρεπε την τηλε-εξυπηρέτηση. Διότι ο άνθρωποι θα μπορούσε να δουλεύει από το σπίτι, σε κοινόχρηστους χώρους ή περιφερειακά κέντρα και θα απέφευγε τις μετακινήσεις.
ΦΩΤ48 Αυτά τα κέντρα εργασίας θα αναπτύσσονταν με τηλε-επαφές και συστήματα μετάδοσης μεαδόσε¬ων της εικόνας σε φυσικό μέγεθος, με απόλυτη πιστότητα του ήχου και θα συνδέονται μέσω διανο¬μένων πολλαπλών γραμμών, με κάθε επιθυμητό πρόσωπο ή ομάδα συνεργασίας ή με κέντρα πληροφοριών και επεξεργασίας υπολογισμών. Πρακτικά, ο Ζενέτος σε μία παράγραφο είδε το Skype και το Cloud Computing μισό αιώνα προτού γίνουν εφαρμογές ευρείας χρήσης.
ΦΩΤ49 Ο Ζενέτος έβλεπε με ρομαντισμό αυτή την τεχνολογική εξέλιξη, διότι πίστευε ότι θα εξοικονομούσε χρόνο από τους ανθρώπους που θα μπορούσε να διοχετευθεί σε δημιουργικές απασχολήσεις. Μάλιστα, προέβλεπε την τηλε-επιμόρφωση και την τηλε-έρευνα, με μέσα τεκμηρίωσης παγκοσμίου κλίμακος, όπως το σημερινό ευρυζωνικό διαδίκτυο, αλλά και την χρήση διαστημικών εφαρμογών για την διεκπεραίωση, την εργασία και την εξυ¬πηρέτηση, που σήμερα γνωρίζουν ευρύτερη εφαρ¬μογή στην καθημερινότητα. «Η ηλεκτρονική πολεοδομία δεν είναι ουτοπία, αλλά μία αδυσώπητη πραγματικότητα από την οποία ο μετα¬πολε¬μικός άνθρωπος της καταναλωτικής κοινωνίας δεν θα μπορέσει να ξεφύγει» έλεγε.
ΦΩΤ50 Νωρίτερα, το 1962, σε μελέτη για λογαριασμό του Οργανισμού Σύγχρονου Σπιτιού, ο Ζενέ¬τος πρότεινε την δημιουργία «διαστημικών» πόλεων, μέσω από την εκμετάλλευση του ύψους της ατμόσφαιρας και την εκπόνηση σχεδίων όχι στην επιφάνεια της γης, αλλά στον χώρο. «Θα οικο¬πε-δοποιήσουμε τον αέρα. Η κατοικία θα είναι μία προκατασκευασμένη μονάδα που θα τοποθετείται σε τεχνητά επίπεδα που θα επαναλαμβάνουν τον φλοιό της της γης και το ύψος της ατμόσφαιρας, αυξάνοντας έτσι την έκτασή του». «Χωρίς ειδικές προβλέψεις θα είναι δυνατόν στο άμεσο μέλλον να φτάσουμε τους χίλιους ορόφους» έλεγε και πρότεινε μεγάλες επάλληλες πράσινες επιφάνειες ανά 3 μέτρα, που θα οικοπεδοποιού¬σαν την ατμόσφαιρα. Οι κατοικίες θα είναι από πλαστική ύλη, υψη¬λής βιομηχανικής τελειότητας, θα υψώνονταν με ιπτάμενα οχήματα για να τοποθετηθούν η μία μετά την άλλη στον κατακόρυφο κάν¬να¬βο τεταμένων καλωδίων. Οραματιζόταν τα σπίτια ως επαύ¬λεις, ελεύθερες από όλες τις μεριές και περιτριγυρισμένες από κήπους.
ΦΩΤ51 Ο Ζενέτος πίστευε ότι η εξέλιξη της Γεωχημείας θα επιτρέψει την πλαισίωση των κατοικιών σε τε¬χνη¬τά δάπεδα, με ανάλογο περιβάλλον πρασίνου και συντελεστή αρμονικού περιβάλλοντος των φυσικών λειτουργιών του ανθρώπου. Τα επίπεδα θα ήταν από ελαφριά ύλη, κενά αέρος και δεμένα με σύρματα από τη γη.
ΦΩΤ52 «Ο τοίχος του καθημερινού είναι ολόκληρος μία μεγάλη επιφάνεια τηλεοράσεως και τηλε¬φώ-νου που σε μετα¬φέρει όπου επιθυμείς σε ένα τοπίο βουνού ή θάλασσας, σε μία άλλη πόλη, στη Σελή-νη ή σε ένα σπίτι φίλων ή συγγενών με τους οποίους θα συνομιλείς» έγραφε πριν από μισό αιώνα.
Όμως καθώς ο Ζενέτος πρεσβεύει μια αρχιτεκτονική για τον άνθρωπο, τον κάτοικο, τον εργαζό¬με¬νο και τον περαστικό κι όχι για το κέρδος, έρχεται σε σύγκρουση με πολυποίκιλα συμφέροντα που τον απο¬μονώνουν σταδιακά. Εμπνέει λόγω της καινοτόμου φύσης και της προσωπικότητας του, όμως παράλληλα συσσωρεύεται η πίκρα για το ανώφελο των αγώνων για τον τόπο που καταστρε¬φό¬ταν.
Τελευταίο πλήγμα για το Ζενέτο ήταν η δολοφονία του ανιψιού του Διομήδη Κομνηνού το 1973. Έκτοτε κλείνεται περισσότερο στον εαυτό του και ακολουθεί μια μοναχική πορεία μέχρι το 1977, οπότε σε ηλικία μόλις 51 ετών αυτοκτονεί πέφτοντας στο κενό.
ΦΩΤ53 Όπως γράφει ο Γιακουμακάτος, «ο Τάκης Ζενέτος, αυθεντικός ιδεαλιστής, συλλογι¬ζό¬ταν ίσως το όραμα ενός νέου, μελλοντι¬κού Δια¬φω¬τισμού, μιας απώτερης περιόδου καθολικής ισονομίας και προόδου για τους ανθρώπους. Στην εποχή του κατανοήθηκε από ελάχιστους, ενώ για τους περισ-σότερους συνδέθηκε με τη θολή απρο¬σδιοριστία ενός μύθου. Σήμερα έχουμε πια τη δυνατότητα να τον προσλάβουμε για ό,τι πραγ¬ματικά αντιπροσωπεύει: έναν προφήτη όχι μόνο της εποχής του, αλλά και του αιώνα μετά από αυτόν».
Ποιος ήταν όμως ο «άνθρωπος» Ζενέτος? Δε νομίζω ότι υπάρχει καταλληλότερος να μας πει γι’ αυ¬τό από το φίλο συνάδελφο και συναπόφοιτο Γιώργο-Ηρακλή Κορφιάτη, ο οποίος είχε το προνόμιο να ζήσει τρεις μήνες κοντά στο Τάκη Ζενέτο!
